Czartoryska Zofia Maria z Sieniawskich 1v. Denhoffowa

Zofia Maria z Sieniawskich Czartoryska 1v. Denhoffowa (15 IV 1699 – 21 IV 1771)

Rodzice: Elżbieta z Lubomirskich Sieniawskich (zm. 1729), Adam Mikołaj Sieniawski (zm. 1726), kasztelan krakowski

Małżeństwa: po pierwszym mężu Stanisławie Erneście Denhoffie (zm. 2 VIII 1728), wojewodzina połocka, po drugim mężu Auguście Aleksandrze Czartoryskim (zm. 1778), wojewodzina ruska.

Czartoryska 1v. Denhoffowa Zofia Maria z Sieniawskich, będąc jedyną spadkobierczynią ogromnej fortuny po Opalińskich i Sieniawskich, uchodziła za jedną z najlepszych kandydatek na żonę w XVIII stuleciu. O jej rękę zabiegało kilku kandydatów, wśród których znajdował się Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko” (zm. 1762), hetman wielki litewski oraz Stanisław Ernest Denhoff (zm. 2 VIII 1728), wojewoda połocki. Ostatecznie, zgodnie z wolą ojca, 30 lipca 1724 r., Zofia Maria poślubiła starszego od siebie o blisko 30 lat Stanisława Ernesta. Małżeństwo przetrwało jedynie cztery lata, a Denhoffowie nie pozostawili po sobie wspólnego potomstwa, choć jak wskazuje korespondencja zachowana z tego okresu, prawdopodobnie Zofia Maria była w ciąży. Dziecko miało przyjść na świat z początkiem 1726 r. Zmarło jednak tuż po narodzinach.

Zofia Maria nie pozostała zbyt długo w stanie osamotnienia, gdyż o względy młodej i majętnej wdowy starali się w tym czasie m.in. Jan Klemens Branicki (zm. 1771), hetman wielki koronny, Franciszek Salezy Potocki (zm. 1772), wojewoda kijowski, Karol Tarło (zm. 1749) starosta stężycki, a także wspominany już August Aleksander Czartoryski. Finalnie wybór padł na ostatniego z wymienionych kandydatów, choć był on sporym zaskoczeniem, gdyż Czartoryski pochodził z szanowanej, ale zubożałej rodziny magnackiej. Ślub odbył się 11 lipca 1731 r. W prezencie ślubnym rodzice Czartoryskiego podarowali nowożeńcom miejscowości: Klewań i Żuków. Ślubu udzielił im prymas Teodor Andrzej Potocki (zm. 1738), a uroczystość odbyła się w kościele oo. Reformatów w Warszawie. Małżonkowie przez kolejnych czterdzieści lat tworzyli zgodny związek. Doczekali się trójki dzieci – Adama Kazimierza (zm. 1823), Stanisława (zm. 1747 zmarł jako siedmiolatek) oraz córki Elżbiety vel Izabeli (zm. 1816).

Na temat Zofii Marii z Sieniawskich Czartoryskiej 1v. Denhoffowej nie ma  zbyt wielu opracowań, gdyż większość źródeł po Denhoffach i Czartoryskich uległa zniszczeniu. Istotny materiał archiwalny stanowi korespondencja – zarówno prywatna kierowana przez Zofię Marię do swej matki w latach 1712-1726, oraz oficjalna tzw. ekonomiczna, która pisana była przez urzędników latyfundialnych zatrudnionych w majątkach Adama Mikołaja (zm. 1726) i Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskich, którzy następnie przeszli na służbę do ich córki. Część informacji na temat działalności ekonomicznej Denhoffowej zachowała się także w rachunkach dworskich pochodzących z okresu jej pierwszego i drugiego małżeństwa. W 1728 r. Denhoffowa owdowiała, przejmując po Stanisławie Erneście fortunę, która powiększyła i tak znaczny majątek znajdujący się w jej posiadaniu. Szybko jednak okazało się, że ziemie przejęte po mężu były bardzo mocno zadłużone. Nie stanowiły zatem dla niej zabezpieczenia, a wprost ją pogrążały. W tym czasie owdowiała Denhoffowa przejęła też opiekę nad pasierbicą, czyli Konstancją Kolumbą Denhoffówną (zm. 1791), która była córką jej nieżyjącego męża Stanisława Ernesta oraz jego pierwszej żony Joanny Katarzyny z Denhoffów (zm. 1720).

Dwór:

Jako młoda, niespełna trzydziestoletnia wdowa Zofia Maria była właścicielką ponad dwudziestu majętności, na które składało się około trzydziestu miast i siedemset wiosek. Należące do niej ziemie rozporoszone były po niemal całej Rzeczypospolitej. Największe majątki znajdowały się w Prusach Królewskich, na Mazowszu, w Małopolsce, na Rusi Czerwonej oraz na Podolu. Latyfundium wojewodziny połockiej obejmowało rozległe tereny ziemskie, obszary leśne, a także kopalnie soli, cynku i żelaza. Centralnymi ośrodkami jej dworu były: Sieniawa, Brzeżany, Jarosław oraz Szkłów. Miejscowości te znajdowały się przy głównych ujściach dróg i rzek, dzięki czemu posiadały znaczenie gospodarcze, militarne i polityczne. Do Zofii Marii należało też kilka rezydencji. Były to pałace w: Wilanowie, Sieniawie, Oleszycach, Międzybożu, Puławach i Lwowie. Wzrost największej aktywności publicznej Denhoffowej, szczególnie w kwestii kierowania swym dworem, przypadł na okres pomiędzy 1728/1729 a 1731 rokiem, czyli po śmierci pierwszego męża oraz odejściu matki Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, a przed zawarciem kolejnego małżeństwa, tym razem z Augustem Aleksandrem Czartoryskim (zm. 1778), wojewodą ruskim. W tym okresie wojewodzina połocka samodzielne doglądała swe folwarki, kontrolowała pracę zarządców dóbr, zawierała kontrakty handlowe i dzierżawne, a także konsultowała z rzemieślnikami i artystami kwestie dotyczące modernizacji, rozbudowy, czy też wznoszenia nowych budynków w należących do niej majątkach.

Dwór kierowany przez Denhoffową był zatem połączeniem dóbr odziedziczonych po rodzicach, a także przejętych po zmarłym mężu. W praktyce prócz cesji ziem, doszło też do przejęcia służby zatrudnionej w tych majątkach. Świadczą o tym listy, które w analizowanym okresie kierowali do Denhoffowej administratorzy i pracownicy poszczególnych folwarków. Wśród nich znaleźli się m.in.: Józef Łukszyński, zarządca jarosławski; leśniczy Jan Podłużewicz; Jan Turski, administrator w dobrach podhorodeckich; Franciszek Szumanczowski (zm. po 1733), podczaszy latyczowski; Michał Ruczaj, opiekun psich sfor oraz wielki znawca koni; sekretarz Jan Królikiewicz (zm. po 1740); informator i kupiec Daniel Borgolt (zm. po 1738); Franciszek Czerkaski (Czerkawski), oficjalista i łowczy w kluczu Międzyrzec Podlaski; kuchmistrz Pierre De Bay (Debay zw. Debe); Tomasz Falęcki, podstoli żytomierski i administrator miasta Sieniawa; zarządcy wilanowscy Paweł Głuchowski (zm. po 1738) i Jan Konstanty Goworczowski (Goworczewski) (zm. po 1745); Jan Eliasz Hoffman (zm. 1751), rzeźbiarz i sztukator; łowczy Kazimierz Szydłowski, a także Michał Tchorzecki (Torzecki) (zm. po 1740), pełniący funkcję agenta warszawskiego i informatora. Z dworu Denhoffów na służbę do Zofii Marii przeszedł natomiast M. Grochowicki, który najpierw był oficjalistą Konstancji ze Słuszków Denhoffowej (zm. 1723), wojewodziny malborskiej i jej syna wspominanego już Stanisława Ernesta, a od około 1730 r. współpracował z Zofią Marią, pełniąc rolę komisarza-lustratora. Działał w: Pawłowicach, starostwie Wyszków, starostwie Lubochnia, w Ciepielowie w Sandomierskiem, Stołpcach i Kossowie (1720, 1726) oraz w starostwie Lignowy na Pomorzu. W 1730 r. miał z polecenia Denhoffowej dostarczyć pieniądze „na fabrykę ciepielowską”.

Podstawę ekonomiczną dworu wojewodziny połockiej stanowił przemysł (huty szkła, kryształu, cegielnie), a także rolnictwo, którego kierunek rozwoju, uznać należy za kontynuację polityki przyjętej jeszcze przez jej matkę Elżbietę z Lubomirskich Sieniawską. Rolnictwo w dobrach Denhoffowej opierało się głównie na uprawie roślin, hodowli zwierząt folwarcznych, rybołówstwie, a także szeroko rozwiniętej gospodarce leśnej. Wśród uprawianych zbóż dominowała przede wszystkim: pszenica, żyto, owies i jęczmień. Innymi wysiewanymi w folwarkach roślinami były także: groch, gryka, len i anyżek. Spośród zwierząt hodowano bydło (krowy, byki), konie, owce, barany, skopy oraz trzodę chlewną. Od 1731 r. nadzór nad dworem stopniowo zaczął przejmować August Aleksander Czartoryski, skupiając się na pomnażaniu posiadanego majątku, w skład którego prócz wspomnianego Klewania i Żukowa na Wołyniu, wchodziły też dobra ruskie (Brzeżany, Jarosław, Sieniawa, Oleszyce, Bukaczowce, Wysock), podolskie (Granów, Międzybóż, Stara Sieniawa), a także Krzeszowice, Puławy, Międzyrzec, Wilanów, Wołożyn i Stołpce na Litwie (obecnie na Białorusi), które dawały roczne dochody sięgające około trzech milionów złotych. Z upływem lat August Aleksander przejął całkowitą kontrolę nad wspomnianymi majątkami, przyczyniając się do ich modernizacji. Po swej nieżyjącej teściowej zachował jednak hierarchiczny sposób zarządzania dobrami, który polegał na tym, że doglądali je oficjaliści folwarczni, którzy podlegali wyżej usytuowanym komisarzom i gubernatorom, którzy z kolei wymagali od nich sporządzania co jakiś czas precyzyjnych zestawień finansowych.

 

Szerzej o postaci:

Kicińska U., Zofia Maria z Sieniawskich Czartoryska – życie w cieniu matki i męża?, [w:] Słynne kobiety w Rzeczypospolitej XVIII wieku, red. A. Roćko, M. Górska, Warszawa 2017, s. 59-75.

Konopczyński W., Czartoryska Maria Zofia, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938, s. 248-249

Konopczyński W., Czartoryski Aleksander August, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938, s. 272-275.

Kuras K., Maria Zofia Czartoryska (1699-1771), https://web.archive.org/web/20230927112603/https://www.wilanow-palac.pl/maria_zofia_czartoryska_1699_1771.html [dostęp: 23.05. 2024].

Kuras K., Maria Zofia Czartoryska (1699-1771), https://www.wilanow-palac.pl/maria_zofia_czartoryska_1699_1771.html [dostęp: 23.05. 2024].

Kuras K., Współpracownicy i klienci Augusta A. Czartoryskiego w czasach saskich, Kraków 2010, s. 15-30;

Lepszy K., Denhoff Stanisław Ernest, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 5. Kraków 1939-1945, s. 115-117.

Muszyńska A., Starania Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” o rękę Marii Zofii z Sieniawskich, [w:] Codzienność i niecodzienność oświeconych, cz.2: W rezydencji, w podróży i na scenie publicznej, red. B. Mazurkowa, Katowice 2013, s. 89-100.

Penkała-Jastrzębska A., Problematyczne konkury. Nieznane okoliczności starań Michała Kazimierza Radziwiłła (1702-1762) o rękę Marii Zofii Sieniawskiej (1699-1771), Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym, 50 (2019), nr 3, s. 85-108.

Popiołek B., Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669-1729, Kraków 1996.

Popiołek B., Nowak J. S., Wszyscy ludzie Elżbiety Sieniawskiej. Urzędnicy, oficjaliści dworscy, rzemieślnicy, kupcy i artyści kasztelanowej krakowskiej, Kraków 2023.