Radziwiłłowa Anna Katarzyna z Sanguszków

Anna Katarzyna z Sanguszków Radziwiłłowa (zm. 1746), kanclerzyna wielka litewska

Rodzice: córka Hieronima Sanguszki i Konstancji z Sapiehów,

Mąż: Karol Stanisław Radziwiłł (zm. 1719), kanclerz wielki litewski

Dzieci:

Wraz z mężem doczekała się licznego potomstwa

synów:

• Mikołaja Krzysztofa,
• Mikołaja Kazimierza,
• Hieronima Floriana

i córek:

• Tekli Róży (żony kolejno Jakuba Flemminga, Michała Serwacego Wiśniowieckiego i Michała Antoniego Sapiehy),
• Katarzyny Barbary ( żony Jana Klemensa Branickiego),
• Konstancji Franciszki (żony Jana Fryderyka Sapiehy),
•  Karoliny Teresy (żony Kazimierza Leona Sapiehy, a następnie Józefa Aleksandra Jabłonowskiego)

 

Anna Katarzyna z Sanguszków Radziwiłłowa  owdowiała w 1719 r. i od tego czasu aktywnie angażowała się w politykę domu radziwiłłowskiego, stając się główną autorką działań politycznych, ekonomicznych, a także inicjatorką polityki matrymonialnej swoich dzieci. Kanclerzyna nie szczędziła starań, aby wykorzystać okazje do kreowania wizerunku radziwiłłowskiej familii – zarówno w odbiorze publicznym, jak i sferze prywatnej. Swoją rolę we wskazanym procesie traktowała tym poważniej, że po śmierci męża, Karola Stanisława Radziwiłła (zm. 1719) to ona czuła się odpowiedzialna za dalsze losy rodziny i jej społeczny odbiór. W okresie wdowieństwa Radziwiłłowa stała się więc faktyczną autorką polityki domu radziwiłłowskiego. Jako osoba niezwykle przedsiębiorcza, ambitna i doskonale zorientowana w realiach funkcjonowania kręgów politycznych i towarzyskich, sprawnie kierowała poczynaniami swych najbliższych krewnych. Za główny cel postawiła sobie ratowanie słabnącej w XVIII wieku pozycji Radziwiłłów. Czynnie angażowała się w zaaranżowanie małżeństw dla swoich dzieci, upatrując w tym drogi do odbudowy potęgi domu radziwiłłowskiego. Zmarła w 1746 roku.

Dwór:

Według dotychczasowych ustaleń, dwór kanclerzyny miał liczyć aż 347 osób. Główną siedzibą magnatki była Biała (dziś Biała Podlaska), gdzie przyjmowała gości i skąd zarządzała majątkiem radziwiłłowskim. Na podstawie zachowanych rejestrów wydatków wydzielić można różnorodne grupy osób, które pełniły służbę na dworze kanclerzyny. Większość z nich pozostawała anonimowa –  w materiale źródłowym osoby odpowiedzialne za różnorodne działania określano bowiem wyłącznie poprzez profesję w jakiej się specjalizowały. Jedynie kilka pracujących dla kanclerzyny osób zawsze wymieniano. Wśród posługujących na dworze Radziwiłłowej najczęściej wzmiankowani byli Wiśniowski i Korypski – odpowiedzialni za nadzór nad majątkiem, kasjer Szmujło Ickowicz, Siedlarzewski, architekci von Berg, Goffaux i Deshomme, Tomasz Mogilnicki – zaufany przedstawiciel kanclerzyny, Łukaszewicz- dozorca, małżeństwo Wiśnickich, Otton – podskarbi kanclerzyny, Florek – doktor, Żubowicz – komisarz Księżnej, Buharewicz – administrator majątku bialskiego, Machnicki – sekretarz. Zatrudniano także kilku sekretarzy, nadzorujących finansowe sprawy kanclerzyny. Na szczególną uwagę zasługuje grupa służby przebywającej w najbliższym otoczeniu magnatki. Na dworze Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej do takich osób zaliczali się między innymi paziowie. Na dworze Radziwiłłowej posługiwało też przynajmniej kilku lokajów. Oprócz tego zatrudniano ludzi różnych profesji, odpowiedzialnych za bieżące, codzienne funkcjonowanie dworu. Pośród służby wyróżnić można też osoby, wykonujące określone zlecenia o charakterze artystycznych. Na dworze zatrudniano kilku malarzy, rysowników, a także złotnika, ozdabiającego między innymi zegary należące do kanclerzyny.

Analiza rejestrów wydatków pozwala rozpoznać szereg drobnych zadań wyokonywanych na dworze przez kobiety. Dziewczęta zatrudniano do prostych prac, związanych ze specyfiką funkcjonowania dworu zamożnej magnatki. W źródłach wzmiankowanych jest przynajmniej kilka kobiet, które pełniły służbę w pokojach kanclerzyny. Oprócz codziennego utrzymania w należytym stanie pokoi Anny Katarzyny , dziewczęta dbały o szereg dodatkowych detali, jak „dzbanki na kwiaty do pokoju księżnej”, kadzidła, a także dostarczanie słodkich produktów do pokojów księżnej (cukru, biszkoptów, marcepanu). Co ciekawe, zatrudniano też dziewkę do opieki nad kanarkami księżnej. Wydawano jej  porcje „szafranu na lekarstwo dla kanarków księżnej” i powierzano  sukno granatowe „do zakrywania klatek na noc z kanarkami w pokoju księżnej”.

Osobno zakwalifikować należy rezydujących na dworze kanclerzyny karłów. Trudno zaliczyć ich do grupy klasycznej służby – mieli oni jedynie stanowić rodzaj atrakcji dla najbliższego otoczenia magnatki. Na garderobę karłów wykorzystywano m.in. „skórkę kozłową czerwoną, na podszycie kamizelki węgierskiej od pasa” oraz „skórkę żółtą na 4 pary czyzmów”, czy – innym razem – wołową szarą skórę również przeznaczoną na kilka sztuk obuwia. Na obuwie dla karłów zamawiano też „skórę angielską”, z której szyto buty typu „niemieckiego”. Wydzielano im również osobną zastawę stołową- w rejestrach wspominano np. o wydaniu „garnuszków farfurowych bialskich dla Eliaszka, karła Księżnej”.

Pojedyncze wzmianki poświadczały ponadto, że na dworze kanclerzyny przebywały również osoby czarnoskóre. Podobnie jak w przypadku karłów, trudno przypisać ich do grupy mającej jakieś szczególne funkcje czy wykonującej określone profesje. Ich obecność to raczej przejaw wpływu mody europejskiej, chętnie adaptowanej w magnackich dworach.

 

Szerzej o postaci:

Penkała-Jastrzębska A. Publiczne awantury i prywatne interesy : Anna Katarzyna z Sanguszków Radziwiłłowa a sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej w dobie wojny o polską sukcesję (1733-1735), Przegląd Historyczny, 2022, T. 113, z. 2, s. 255-284 LINK

Penkała-Jastrzębska A., Świat kultury materialnej na magnackim dworze na przykładzie rejestrów majątkowych Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej z lat 1738-1741, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2021, R. 69, nr 1, s. 101-120 LINK

Penkała-Jastrzębska A., Służba na kobiecym dworze magnackim. Przyczynek do analizy zagadnienia w świetle rejestrów dworskich Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej [w:] Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków 2021 LINK

Penkała- Jastrzębska A., W kręgu Anny z Sanguszków Radziwiłłowej : rola uroczystości prywatnych w polityce kreowania wizerunku rodziny Radziwiłłów [w:] Wokół Sobieskich i Radziwiłłów : prestiż, przejawy pobożności, działalność polityczna, red. Jarosław Pietrzak, Nieborów 2020, s. 112-121 LINK

Penkała- Jastrzębska A., Problematyczne konkury : nieznane okoliczności starań Michała Kazimierza Radziwiłła (1702-1762) o rękę Marii Zofii Sieniawskiej (1699-1771) „Klio”  2019, Vol. 51, nr 4, s. 85-108 LINK

Penkała-Jastrzębska A., Radości i troski osiemnastowiecznego macierzyństwa w świetle korespondencji Karoliny Teresy z Radziwiłłów Jabłonowskiej do matki Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, „Horyzonty Wychowania”, nr 18/46, 2019, s. 69-82 LINK

Karkucińska W., Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676-1746). Działalność gospodarcza i mecenat, Warszawa 2000

Kondratiuk T., Mecenat Anny z Sanguszków Radziwiłłowej: (1676-1746), Biała Podlaska 1986; Z. Przyrembel, Farfurnie polskie dawne i dzisiejsze, Lwów 1936, s. 42-43.